Moddiy va ma’naviy zararni undirish tushunchasi

Inson huquq va erkinliklari, uning qonuniy manfaatlarini ta’minlashda  barcha huquq sohalari qatori fuqarolik huquqining ham muhim o‘rni bor.

Jumladan, g‘ayriqonuniy harakat (harakatsizlik) tufayli  fuqaroga  yetkazilgan  ma’naviy zararning o‘rnini pul shaklida qoplash  instituti huquqlarni himoya qilishning eng muhim fuqarolik-huquqiy vositasi hisoblanadi. 

Ma’naviy zararni qoplashga oid normalar fuqarolik qonunchiligiga mamlakatimiz mustaqilligi qo‘lga kiritganidan so‘ng  kiritilgan bo‘lib, unga qadar  qonun ma’naviy zararni undirishlikni ko‘zda tutmagan. Buni esa oddiy bir holat bilan, ya’ni fuqaroning shaxsi shu darajada “yuksak” hisoblanganki, bu shaxsga yetkazilgan ma’naviy zararni  pul  bilan baholash aslo mumkin emasligi bilan asoslashga harakat qilib kelingan.

Bugungi kunda mafkura, siyosat, huquq kabilarga nisbatan qarashlar, nafaqat qarashlar balki ustqurma sifatida ularning tub mohiyati tubdan o‘zgarib borishi barobarida bu sohada moddiy va protsessual huquq normalarni yanada takomillashtirish maqsadida  rivojlangan davlatlarning qonunchiligi o‘rganilib, umum e’tirof etilgan xalqaro huquq normalari va prinsiplar milliy qonunchiligimizga singdirilib, amaldagi qonun hujjatlarida yetkazilgan ruhiy va jismoniy azoblar uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlik belgilandi. 

Biroq, ayrim fuqarolarning huquqiy bilim saviyasi yetarli bo‘lmaganligi bois, ular ushbu imkoniyatlardan foydalana olmayaptilar, bu esa, o‘z-o‘zidan ma’lumki, moddiy va ma’naviy zarar bilan bog‘liq bo‘lgan fuqaroviy-huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiradi.

Birgina 2022-2023 yil yanvar va fevral oylarida  fuqarolik ishlar bo‘yicha Sariosiyo tumanlararo sudi tomonidan 20 ta tama’naviy zararni undirishga oid ishlar ko‘rib chiqib hal etilgan. Ammo, shuni alohida ta’kidlash kerakki, bugungi kunga qadar bu borada yagona sud amaliyoti shakllanishiga erishilmadi. Bu sohadagi qonun hujjatlari va sud amaliyotini o‘rganish shundan dalolat bermoqdaki,  ma’naviy zararni undirishni tartibga solishga qaratilgan normalarning takomiliga yetkazilmaganligi, qolaversa  amaldagi qonun hujjatlari normalarni turli xil talqin qilinishi oqibatida amaliyotda  qator muammoli masalalar yuzaga kelmoqda. 

Masalan, da’vogar M.D sudga da’vo ariza bilan murojaat qilib unda, javobgar M.S dan 22 155 000 so‘m moddiy, 30 000 000 so‘m ma’naviy zarar, tulangan davlat boji va pochta harajatini undirib berishni so‘ragan.
             Aniqlanishicha, jinoyat ishlari bo‘yicha Sariosiyo tuman sudining 09.11.2021 yildagi qaroriga ko‘ra javobgar M.S, 2021 yil 24 avgust kuni soat 23:30da Sariosiyo tumandan o‘tuvchi avtoulovni boshqarib kelib, yo‘l belgilariga rioya etmasdan, tartibga solingan chorrahada qarama-qarshi tomondan harakatlanib kelayotgan M.D boshqaruvidagi Lasetti rusumli avtoulovi bilan  to‘qnashuv sodir etishi natijasida M.D boshqaruvidagi lasetti rusumli avtomashinaga 22 150 000 so‘m miqdorida zarar yetkazib, o‘zining bu xatti-harakatlari bilan O‘zbekiston Respublikasi MJtKning 133-moddasida nazarda tutilgan huquqbo‘zarlikni sodir etgan.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 985-moddasiga ko‘ra, “g‘ayriqonuniy harakat (harakatsizlik) tufayli fuqaroning shaxsiga yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar, shuningdek yuridik shaxsga yetkazilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda zararni yetkazgan shaxs tomonidan to‘liq hajmda qoplanishi lozim” deb ko‘rsatilgan.

Jinoyat sudi qaroriga ko‘ra javobgarning da’vogarga tegishli avtomashinaga 22 155 000 so‘m moddiy ziyon yetkazganligi aniqlangan bo‘lib, qayta isbot talab qilinmaydi.

Sudga taqdim etilgan “Denov baxolash” MChJning 04.10.2021 yildagi xulosasiga ko‘ra da’vogarga tegishli avtomashinaga yetkazilgan zarar miqdori 22 155 000 so‘mni tashkil etadi.

Sud javobgar M.S dan da’vogar M.D foydasiga solidar tartibda 22 155 000 so‘m moddiy, 3 000 000 so‘m ma’naviy zarar, 540 000 so‘m to‘langan davlat boji, 20 000 so‘m to‘langan pochta harajati jami 25 715 000 so‘m undirilgan.

Javobgar M.S dan davlat foydasiga 886 200 so‘m davlat boji undirilgan va da’vogar da’vo talabining qolgan qismi qanoatlantirishdan rad etilgan.

Sud da’vogarningjavobgar uni xaqorat qilganligi uchun ma’lum bir miqdorda ruxan azob chekkanliginini sud e’tirof etsada, da’vogarning ma’naviy zararni 30 000 000 so‘mga baholashiga qo‘shilmagan va bu esa sud tomonidan da’voni qisman qanoatlantirishga asos bo‘lgan.

  Ayniqsa, ma’naviy zarar miqdorini aniqlash  sud amaliyotida uchrab turadigan munozarali masalalardan biridir, chunki uni  aniqlashda mavjud normalarni qo‘llash amaliyoti har xil. Ma’naviy zarar miqdorini belgilash borasidagi sud amaliyotini ko‘radigan bo‘lsak, Fuqarolik ishlari bo‘yicha Sariosiyo tumanlararo sudi tomonidan da’vogarlar taqdim etayotgan da’vo arizasida ma’naviy zararni qoplashni so‘ragan miqdordan juda kam miqdorda qanoatlantirilayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Bu jarayonga ta’sir qiladigan omillar to‘g‘risida  gapirganda, aytish mumkinki,  bir tarafdan  bu boradagi  qonun hujjatlari takomillashmagan, ikkinchi tarafdan tegishli Oliy sud Plenumi qarori quyi sudlarga bu borada mukammal tushuntirish bermagan.        

Shu sababdan ham ma’naviy zararni undirish bilan bog‘liq yagona amaliyot shakllanmagan.

Har bir fuqaroning ma’naviy va jismoniy azobga chidamlilik darajasi  ham turlicha  bo‘lishi mumkinligiga e’tibor berilishi lozim bo‘ladi.

Fuqarolik kodeksining 100-moddasiga muvofiq, o‘zining sha’ni, qadr-qimmati yoki ishchanlik obro‘siga putur yetkazuvchi ma’lumotlar tarqatilgan fuqaro bunday ma’lumotlar rad etilishi bilan bir qatorda ularni tarqatish oqibatida yetkazilgan zararlar va ma’naviy ziyonning o‘rnini qoplashni talab qilishga haqlidir. Ushbu moddadagi fuqaroning ishchanlik obro‘sini himoya qilish to‘g‘risidagi qoidasi yuridik shaxsning ishchanlik obro‘sini himoya etishga nisbatan ham tegishli yo‘sinda tatbiq etilishi belgilangan. 

O‘z navbatida, Fuqarolik kodeksining 1022-moddasida ma’naviy zararni qoplash usuli va miqdori nazarda tutilgan bo‘lib, ma’naviy zararni qoplash miqdori jabrlanuvchiga yetkazilgan jismoniy va ma’naviy azoblarning hususiyatiga, shuningdek ayb tovon to‘lashga asos bo‘lgan hollarda zarar yetkazuvchining aybi darajasiga qarab sud tomonidan aniqlanishi nazarda tutilgan.
              Jismoniy va ma’naviy azoblarning xususiyati ma’naviy zarar yetkazilgan haqiqiy holatlar va jabrlanuvchining shaxsiy xususiyatlari hisobga olingan holda sud tomonidan baholanadi. Gap shundaki, yuridik shaxslar jismoniy va ma’naviy azoblarni kechirmaydi. Shu sababli, qonunchilikda yuridik shaxslar foydasiga nisbatan ma’naviy zararni undirish bilan bog‘liq qoidalar chiqarib tashlanmog‘i lozim. 
            Xulosa qilib aytish kerakki, sudlar tomonidan ma’naviy zararlarni undirishga oid ishlarni ko‘rishda  yagona amaliyotga tayanilmayati. Bunga yuqoridagi omillar o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazmoqda. Fikrimizcha bularni bartaraf qilish maqsadida  qonunchilikdagi huquqiy bo‘shliqlarni bartaraf qilish, xususan  “ma’naviy zarar” tushunchasining aniq huquqiy ta’rifini ishlab chiqish, xorijiy tajribadan kelib chiqib, yuridik shaxslar tomonidan ma’naviy zararni qopash bilan bog‘liq qoidalarni qonun hujjatlaridan chiqarib tashlash, ma’naviy zararni qoplash usullari bo‘yicha qonun hujjatlaridagi nomuvofiqliklarni bartaraf qilish, ma’naviy zarar moddiy (pul miqdori yoki boshqa mol-mulk) va nomoddiy (ommani oldida shaxsan uzr so‘rash) usullar bilan ham qoplanishini nazarda tutish, ma’naviy ziyonni sud tartibidan tashqari, o‘zaro kelishuv asosida ham qoplanishi mexanizmini ishlab chiqish, jinoyat protsessual kodeksini fuqaroviy da’vogar sifatida jinoyat oqibatida ma’naviy zarar ko‘rgan jismoniy shaxslarni ham tan olishga qaratilgan o‘zgartishlarni kiritish,  sudlar uchun tavsiyaviy xarakterga ega bo‘lgan ma’naviy zararni qoplashda miqdorni aniqlash bo‘yicha uslubiyotni ishlab chiqish zarur

Fuqarolik ishlari bo‘yicha

Sariosiyo tumanlararo sudining raisi                                      M.E.Nomozov