Iqtisodiy sudlarda raqamli dalillardan foydalanishning huquqiy asoslari

         Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi bilan iqtisodiy sudlarda elektron dalillar muhim o'rin egallamoqda. O'zbekiston Respublikasi qonunchiligida ham sudlarda ishonchli va maqbul dalillarni taqdim etish muhim ahamiyat kasb etadi.

         Zero, O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida qayd etilganidek, Qonunni buzgan holda olingan dalillardan odil sudlovni amalga oshirish chog‘ida foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.

         O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi va Iqtisodiy protsessual kodeksida ham sud ishni muhokama qilishda ish bo‘yicha barcha dalillarni bevosita tekshirishi shartligi belgilab qo’yilgan.

         Shunday ekan sud, ishni ko’rib chiqishda dalillarga asoslanadi, taqdim etilgan faktlarning to’g’riligini tekshiradi va ish yuzasidan qonunga asoslanib xulosa qiladi.

         Ish bo‘yicha dalillar deganda Iqtisodiy protsessual kodeksining 66-moddasida shunday ta`rif keltiriladi. Iqtisodiy protsessual kodeksida va boshqa qonunlarda nazarda tutilgan tartibda olingan faktlar haqidagi ma’lumotlar bo‘lib, ular asosida sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning talablari va e’tirozlarini asoslovchi holatlar, shuningdek nizoni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa holatlar mavjudligini yoki mavjud emasligini aniqlaydi. Bunday ma’lumotlar ashyoviy, yozma va raqamli dalillar, ekspertlarning xulosalari, mutaxassislarning maslahatlari (tushuntirishlari), guvohlarning ko‘rsatuvlari, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning tushuntirishlari bilan aniqlanadi.

         Qonunchilikdagi so’nggi o’zgartirishlarga nazar tashlaydigan bo’lsak, iqtisodiy sud ishlarini yuritishda ham raqamli (elektron) dalillar alohida dalil turi sifatida O'zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining ayrim Qonun hujjatlariga raqamli dalillar bilan ishlash tizimini takomillashtirishga qaratilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi 21.11.2024-yildagi O‘RQ-1003-sonli Qonuni bilan ko’plab qonunchilik hujjatlariga o’zgartirishlar, qo’shimchalar kiritilgan bo’lsa, ayrimlari alohida modda, prim moddalari bilan to’ldirildi.
         Iqtisodiy protsessual kodeksi ham 76¹ va 76²-moddalari bilan to’ldirilib, unda elektron ma’lumotlar elektron qurilmalardan va axborot tizimlaridan, shuningdek axborot texnologiyalaridan foydalangan holda yaratiladigan, ishlov beriladigan hamda saqlanadigan ma’lumotlar ekanligi, ishda ishtirok etuvchi taraflar, guvohlar va boshqa shaxslar elektron ma’lumotlarni ushbu ma’lumotlarning ko‘chirma nusxasini elektron jismdan elektron ma’lumotlar mavjud bo‘lgan boshqa elektron jismga olish orqali taqdim etishga haqli ekanligi, sud taqdim etilgan elektron ma’lumotlarni mutaxassis ishtirokida qabul qilib oladi xamda elektron ma’lumotlar mavjud bo‘lgan birlamchi elektron jismni ko‘zdan kechirishi, ish uchun ahamiyatga ega bo‘lmagan elektron ma’lumotlar mavjud bo‘lgan elektron jismlar egalariga darhol qaytarib berilishi, ish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lgan elektron ma’lumotlar, shu jumladan elektron tarzdagi fayllar, audio-, videoyozuvlar, Internet jahon axborot tarmog‘ida saqlanayotgan ma’lumotlar, shuningdek boshqa elektron ma’lumotlar raqamli dalillar ekanligi qayd etilib, ishda ishtirok etuvchi taraflar, guvohlar va boshqa shaxslar raqamli dalillarning ko‘chirma nusxalarini qog‘ozda chop etilgan shaklda taqdim etish huquqiga ham ega ekanligi, bunda raqamli dalilning qog‘ozdagi shakli yozma dalil deb hisoblanishi mumkin emasligi, bundan notarius tomonidan tasdiqlangan raqamli dalil mustasno ekanligi, sud jarayonida tuzilgan protsessual bayonnomalarga ilova qilingan, elektron ma’lumotlar tarzida shakllantirilgan audio- va videoyozuvlar xam raqamli dalillar hisoblanishi, raqamli dalilning ko‘chirma nusxasi ish materiallari bilan birga saqlanishini o’zida aks ettirgan modda dispozitsiyalari bilan to’ldirildi.

         Qonun bilan  Iqtisodiy protsessual kodeksining to’ldirilgan dalillar va isbotlash deb nomlangan bobi, endilikda sud, ishda ishtirok etuvchi shaxslar va odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar iqtisodiy sud ishlarini yuritishda bevosita yozma, ashyoviy dalillar bilan bir vaqtda elekron ma`lumotlarni,  raqamli dalillarni shu jumladan elektron raqamli imzolar bilan tasdiqlangan hujjatlarni, audio va video yozuvlarni, veb-saytlardan olingan ma'lumotlarni ham elektron ko’rinishda taqdim etishi mumkin bo’ldi.

.         Elektron dalillarni sudga taqdim etishda ularning haqiqiyligi va o'zgarmaganligi isbotlanishi ham muhimdir. Bu jarayon O'zbekiston Respublikasinning "Elektron hujjat aylanishi to'g'risida"gi 29.04.2004-yildagi Qonuni va boshqa tegishli normativ huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi.

          O'zbekiston Respublikasinning "Elektron hujjat aylanishi to'g'risida"gi Qonunning 7-moddasida qayd etilishicha elektron hujjat qog‘oz hujjatga tenglashtiriladi va u bilan bir xil yuridik kuchga ega bo‘ladi.

         Shuni alohida qayd etish joizki, elektron dalillar boshqa dalil turlariga nisbatan bir qator afzalliklarga ega hisoblanib, elektron dalillarning aniq vaqt tamg'asi bilan qayd etilishini, elektron hujjatlar va ma'lumotlar sudga tez va qulay shaklda taqdim etilishini, elektron dalillar katta hajmdagi ma'lumotlarni bir joyda jamlash imkonini berishini va ularni saqlashning osonligini, elektron dalillarni tezkor ravishda ko'rib chiqish va tahlil qilish imkoniyatining mavjudligini, bu esa sud ishlarini samarali yuritishga yordam berishini qayd etish o’rinlidir.

         Iqtisodiy protsessual kodeksining elektron ma`lumotlar va raqamli dalillar deb nomlangan moddalar bilan to’ldirilishi iqtisodiy sudlarda elektron dalillardan foydalanishda zamonaviy sud ishlarini yuritish amaliyotining muhim qismiga aylanmoqda. Jismoniy va yuridik shaxslarning sudlarga uzoq masofadan turib dalillarni elektron platformalar orqali yuborishi, sud tomonidan tezkor ravishda ko'rib chiqilishi adolatli qarorlar qabul qilish imkonini bermoqda. Pirovardida, sudga murojaat qiluvchilarning uzog’ini yaqin qilib, ortiqcha qog’ozbozliklarning oldini olishga ko’maklashmoqda. Shu o’rinda ishda ishtirok etuvchi shaxslar va odil sudlovni amalga oshirishda ko’maklashuvchi shaxslarga elektron dalillarni taqdim etish va ulardan foydalanishda qonunchilik talablariga qat'iy rioya qilishlari zarurligini alohida e`tiborga olishlari lozim bo’ladi.

  N.Beknazarov.

 Sherobod tumanlararo iqtisodiy sudining arxiv mudiri